Βιβλιοκριτική του έργου Η κυρά της Χούλου

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΤΙΚΗ

Φαντάζομαι πάντα πως η μετάπλαση της ιστορικής ύλης σε λογοτεχνικό έργο είναι πάντα μια πολυετής, επίπονη έως και επικίνδυνη διαδικασία. Απαιτεί από τον συγγραφέα αφοσίωση στην έρευνα που προηγείται, αναδίφηση σε όλες τις διαθέσιμες ιστορικές πηγές και ανασύνθεση του υλικού που θα οδηγήσει στο τελικό αποτέλεσμα. Ότι ο συγγραφέας πορεύεται ακροβατώντας ανάμεσα στην απαιτούμενη ακρίβεια των ιστορικών γεγονότων και την μυθοπλασία έτσι ώστε αυτή να μην αναιρεί την ιστορία αλλά και η ιστορία να μην υποσκάπτει τη μυθοπλασία.

Φαντάζομαι τον συγγραφέα να αναζητά και να συγκεντρώνει για χρόνια το υλικό του, να το ταξινομεί, να παθιάζεται, να αδημονεί και τέλος, να το τοποθετεί προσεκτικά και καίρια στο πεδίο της δράσης. Ή και ανάποδα. Να τοποθετεί τη δράση, την ιστορία του, μέσα στον ιστορικό καμβά. Και η δράση; Τι να γίνεται άραγε με τη δράση; Πώς στήνει την ιστορία του, πώς συνθέτει, πώς ανακαλεί, πώς τοποθετεί τη δική του ιστορία στο κάδρο της ιστορίας; Πώς πλάθει τους ήρωες του και τα πάθη τους ώστε να μεταβεί ακινδύνως στο, επάλληλο της ιστορίας, στρώμα της μυθοπλασίας; Πόσο μάλλον όταν οι ήρωες που επιλέγει είναι ιστορικά πρόσωπα.

Αυτές τις σκέψεις έκανα καθώς διάβαζα συνεπαρμένη την «Κυρά της Χούλου» του Παντελή Μιτσή. Στα δε διαλείμματα της ανάγνωσης, η δράση και οι εξελίξεις με οδηγούσαν με ένα μαγικό τρόπο σε άλλες, παράλληλες αναγνώσεις, προς αναζήτηση της προέκτασης των ιστορούμενων γεγονότων. Μια πραγματική μυσταγωγία. Όταν ολοκλήρωσα την ανάγνωση του μυθιστορήματος και διάβασα το σημείωμα του συγγραφέα στο τέλος του βιβλίου, όλα τα, πιο πάνω, ερωτήματά μου απαντήθηκαν. Λες και ο συγγραφέας απευθυνόταν προσωπικά σε εμένα…

«Η Κυρά της Χούλου»

Ένα καθαρόαιμο από κάθε άποψη ιστορικό μυθιστόρημα, που φέρνει με αριστουργηματικό τρόπο κοντά στον σημερινό αναγνώστη την ταραγμένη περίοδο της βασιλείας του Πέτρου Α’ (1359-1369) της δυναστείας των Λουζιανιανών, κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας. Η ίδια η «Κυρά της Χούλου» ως κεντρική ηρωίδα, αποτελεί μάλλον ένα αριστοτεχνικό πρόσχημα που οδηγεί τον αναγνώστη στην ανακάλυψη μιας περιπετειώδους αλλά και ένδοξης περιόδου της κυπριακής ιστορίας. Μιας περιόδου γεμάτης πολιτικές αντεγκλήσεις και ίντριγκες, αγώνες επικράτησης, αλλά και σκάνδαλα, ανεκπλήρωτους έρωτες, μίση και πάθη. Η «Κυρά της Χούλου», ως κεντρική ηρωίδα, βρίσκεται πότε στη δύνη των γεγονότων και πότε στο παρασκήνιο. Αποτελεί όμως πάντα την αφορμή μιας συναρπαστικής αφήγησης. Αφήγησης τριτοπρόσωπης που επιτρέπει στον αναγνώστη να παρακολουθήσει τη δράση εκεί και όπου αυτή εκτυλίσσεται, να καταδυθεί στις σκέψεις των ηρώων, να συνταυτιστεί ή να πάρει θέση και ταυτόχρονα να γίνεται κοινωνός της ίδιας της Ιστορίας.

Ποια ήταν όμως η «Κυρά της Χούλου»; Πρόκειται για το ιστορικό (υπαρκτό) πρόσωπο που ταυτίζεται με την Ιωάννα λ’ Αλεμάν (ή Τζοάνα ντ’ Αλεμάν), ερωμένη του βασιλιά της Κύπρου Πέτρου Α’. Η Λ’ Αλεμάν και η τραγική ιστορία της, είναι άλλωστε, σύμφωνα με την παράδοση, το πρόσωπο που ενέπνευσε το αριστουργηματικό μεσαιωνικό τραγούδι της Αροδαφνούσας. Της γυναίκας που συνεχίζει να εμπνέει δημιουργούς αλλά και να ελκύει τους σημερινούς αναγνώστες. «…μιας γυναίκας που ποτέ της δεν θα φανταζόταν ότι ο κόσμος θα συνέχιζε να ασχολείται μαζί της εφτακόσια πενήντα χρόνια μετά τον θάνατό της.» Της ηρωίδας που αντιπροσώπευε το ιδεατό της γυναικείας χάρης και ομορφιάς κατά το μεσαίωνα και που η ομορφιά της αυτή την οδήγησε στο τραγικό τέλος που της επιφύλαξε η ζήλια και η οργή της απατημένης Ρήγαινας.

Η ιστορία της εντοπίζεται, κυρίως, στο χρονικό του Λεόντιου Μαχαιρά. Ευγενικής καταγωγής η ίδια, παντρεύτηκε τον επίσης ευγενή Ιωάννη Ντε Μοντολίφ. Μετά τον θάνατό του συζύγου της, συνάπτει παράνομο ερωτικό δεσμό με τον Βασιλιά της Κύπρου, Πέτρο Α’, ο οποίος ήταν γνωστός για τα ερωτικά σκάνδαλα που δημιούργησε εντός και εκτός παλατιού. Η τύχη της Ιωάννας είναι ήδη προδιαγεγραμμένη από τη στιγμή που η σύζυγος του Ρήγα, Ελεονώρα, μαθαίνει για τη συγκεκριμένη απιστία του άντρα της, ο οποίος κατά τον Μαχαιρά «ἐκομπώθην από τον δαίμονα τῆς πορνείας καί ἒππεσεν εἰς ἁμαρτίαν». Η Ρήγαινα παρασέρνει την Ιωάννα στο παλάτι, (η οποία στο μεταξύ κυοφορεί τον καρπό του έρωτά της με τον βασιλιά) και αφού την φυλακίζει, προσπαθεί να πάρει το παιδί που θα γεννήσει ώστε να διαφυλάξει τον θρόνο από έναν επίδοξο διάδοχο.

Ο Πέτρος Α΄ της Κύπρου και Τιτουλάριος βασιλιάς της Ιερουσαλήμ του Οίκου του Πουατιέ-Λουζινιάν χαρακτηρίζεται από τους ιστορικούς ως ο σημαντικότερος Βασιλιάς της Κύπρου λόγω των νικηφόρων πολέμων που πραγματοποίησε αλλά και «του ιδιόρρυθμου και αυτοκαταστροφικού χαρακτήρα του», στοιχεία που οδήγησαν και στη δολοφονία του (1369 μχ) από τους αντίζηλους του, σε ηλικία μόλις 40 χρονών.

Η καταγεγραμμένη ιστορία είναι τέτοια που έτσι κι αλλιώς προκαλεί τόσο την κοινωνία της εποχής, η οποία διασώζει και διαδίδει τα πάθη της Ιωάννας μέσω του γνωστού δημοτικού τραγουδιού της Αροδαφνούσας, όσο και τις μεταγενέστερες κοινωνίες που αναπαράγουν και διαδίδουν την ιστορία και τα πάθη της πανέμορφης βασιλικής ερωμένης της οποίας η φήμη ίσως ξεπερνά την πραγματικότητα. Όπως σημειώνει μάλιστα ο ίδιος ο συγγραφέας «Κανένας χρονικογράφος (από όσους ασχολήθηκαν μαζί της) δεν κατέγραψε το (πραγματικό) τέλος της Ιωάννας λ’ Αλεμάν κι έτσι αυτό δεν είναι γνωστό μέχρι και σήμερα. Κατ’ ακρίβειαν, αυτά που ξέρουμε για αυτήν την πολύπαθη αρχόντισσα είναι ελάχιστα. Αυτός είναι και ο λόγος που η λαϊκή μούσα βρήκε πρόσφορο έδαφος και δημιούργησε πολλές παραλλαγές στην ιστορία της. Αυτές οι παραλλαγές διαφέρουν σε τόσο μεγάλο βαθμό, που οι ιστορικοί αμφιβάλλουν πλέον αν η Ελληνοκύπρια ηρωίδα του ομώνυμου («Αροδαφνούσα») κυπριακού τραγουδιού κι η τραγική Φράγκισσα Κυρά της Χούλου ήταν το ίδιο και το αυτό πρόσωπο.»Ο Παντελής Μιτσής με το μυθιστόρημά του «Η Κυρά της Χούλου» έρχεται, όχι μόνο, να συστήσει στο σημερινό κοινό την Ιωάννα λ’ Αλεμάν ως υπαρκτό πραγματικό πρόσωπο, αποκαλύπτοντας ταυτόχρονα τη μυθιστορηματική διάσταση της ζωής και της δράσης της, αλλά και να μυήσει τον αναγνώστη στα ιστορικά γεγονότα της εποχής των Λουζινιανών. Αν και η ιστορία της λ’ Αλεμάν εξυφαίνεται παρασκηνιακά, στη σκιά των ιστορικών γεγονότων της εποχής, πίσω από τις κλειστές πόρτες των πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων της εποχής των Λουζινιανών, ο συγγραφέας επιτυγχάνει να την τοποθετήσει στο προσκήνιο.

Στην πραγματικότητα όμως μέσα από το μυθιστόρημα του Π. Μιτσή, διαβάζουμε την ιστορία μεσαιωνικής Κύπρου, τις πολιτικές ίντριγκες, τις σχέσεις μεταξύ των βασιλείων, τις ισορροπίες που έπρεπε να τηρηθούν για τη σταθεροποίηση του θρόνου. Στο έργο άλλωστε ενσωματώνεται εντέχνως πληθώρα πληροφοριών γύρω από την κοινωνική διαστρωμάτωση της Κύπρου, τον ντόπιο πληθυσμό, τις σχέσεις των ντόπιων με τους κατακτητές, τα αξιώματα και τους τίτλους της άρχουσας τάξης, τις οικονομικές σχέσεις και συναλλαγές, τα κοινωνικά ήθη. Κυρίως όμως «η Κυρά της Χούλου» έρχεται να προσθέσει λεπτομερείς πληροφορίες για τις πολιτικές και διπλωματικές σχέσεις της Κύπρου με τις γειτονικές και όχι μόνο χώρες, τους πολέμους που διεξήγαγε η Κύπρος αλλά και τη στρατηγική σημασία της Κύπρου τόσο για τη δύση όσο και την ανατολή. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται φυσικά στις σχέσεις της Κύπρου με τους Γενουάτες και στα γεγονότα που οδήγησαν τελικά στη λεηλασία και την κατάληψη της Αμμοχώστου και τελικά της Κύπρου. Πληροφορίες τις οποίες ο συγγραφέας αντλεί τόσο από το Χρονικό του Λεόντιου Μαχαιρά, τον Βουστρώνιο όσο και από πολλούς άλλους σύγχρονους μελετητές αλλά και λογοτέχνες τους οποίους δεν παραλείπει να αναφέρει τόσο στην εισαγωγή του βιβλίου του όσο και στο σημείωμα που συνοδεύει την έκδοση στο τέλος, ενώ παρατίθεται λεπτομερώς ολόκληρη η βιβλιογραφία καθώς και αντίγραφα αυθεντικών χαρτών της εποχής.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκαλεί η χρήση της αυθεντικής ορολογίας της εποχής (θεσμοί, αξιώματα, τοπωνύμια, επαγγέλματα και ιδιότητες, νομίσματα κ.ά) η οποία αξιοποιείται στο έπακρο, τόσο στα διαλογικά μέρη όσο και στην αφήγηση και την περιγραφή (η έκδοση περιλαμβάνει και ένα άκρως διαφωτιστικό γλωσσάρι). Έτσι ο αναγνώστης με όχημα την ίδια τη γλώσσα της αφήγησης μεταφέρεται στον τόπο και τον χρόνο, γίνεται αυτόπτης και αυτήκοος μάρτυρας. Η μεγαλύτερη, φυσικά, αρετή του μυθιστορήματος είναι η αριστοτεχνική σύνθεση (και σύνδεση) των ιστορικών γεγονότων και πληροφοριών με τη μυθοπλασία η οποία προκύπτει με τρόπο που να προσδίδει στο μυθιστόρημα πειστικότητα και αληθοφάνεια που κρατούν το ενδιαφέρον του αναγνώστη αμείωτο από την πρώτη μέχρι την τελευταία σελίδα. Σε αυτό συμβάλλει εξάλλου η ημερολογιακή παρουσίαση των γεγονότων τα οποία μέσα από τις πηγές αλλά και τους σχετικούς υπολογισμούς, τοποθετούνται σε συγκεκριμένες ημερομηνίες. Στην ανασύσταση της εποχής και της ατμόσφαιρας προσθέτει η γλαφυρή περιγραφή τόσο του χώρου όσο και των προσώπων. Η όλη σκηνοθεσία του έργου που μεταφέρει τη δράση από το παρόν του συγγραφέα (ο οποίος μας εισάγει με πρωτοπρόσωπη αφήγηση στο έργο) στο παρελθόν της Κυράς της Χούλου και των Λουζινιάν.

Μια πολύτιμη αλλά και ιδιαίτερη δραματουργική νότα προσθέτουν στο έργο, ως παράλληλες αφηγήσεις, σκηνές από τον βίο του του Λεόντιου Μαχαιρά καθώς και η ιστορία του ποιητάρη Βαλάντη.

Έχω πάντως την αίσθηση πως «η Κυρά της Χούλου» του Παντελή Μιτσή ανοίγει νέους ορίζοντες σε αυτό που αποκαλούμε ιστορικό μυθιστόρημα. Ο σεβασμός του συγγραφέα απέναντι στις πηγές, η προσήλωση του στο ιστορικό συγκείμενο, ο πλούτος στις αναφορές και η παράλληλη ανάπτυξη της μυθοπλασίας μέσα από κώδικες που να απευθύνονται μεν στον σύγχρονο αναγνώστη προβάλλοντας δε την ίδια την ιστορία (ή ακόμα και την παράδοση), ως μια πολύτιμη ύλη αυτογνωσίας, ανοίγουν ούτως ή άλλως έναν καινούργιο δρόμο ως προς τον τρόπο που διαβάζουμε την ιστορία.