Τα Μαύρα Χριστούγεννα του 1963: Η πρώτη σοβαρή ρωγμή στο νεοσύστατο κράτος

Η Κύπρος του Δεκεμβρίου 1963 έμελλε να βαφτεί με το σκοτεινό χρώμα της διχόνοιας, καθώς οι διακοινοτικές εντάσεις, που σιγόβραζαν από την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας το 1960, ξέσπασαν με πρωτοφανή ορμή. Μια φαινομενικά τυπική αστυνομική ενέργεια στη Λευκωσία, στα σύνορα της ελληνοκυπριακής και της τουρκοκυπριακής συνοικίας της παλιάς πόλης, έγινε η σπίθα που πυροδότησε την καταστροφή. Τη νύχτα της 21ης Δεκεμβρίου, Ελληνοκύπριοι αστυνομικοί ζήτησαν να ελέγξουν ένα όχημα στο οποίο επέβαιναν Τουρκοκύπριοι. Η άρνηση των επιβατών να συμμορφωθούν, ακολουθούμενη από την έντονη αντίδραση πλήθους που συγκεντρώθηκε, οδήγησε σε αιματηρή σύγκρουση. Δύο Τουρκοκύπριοι έχασαν τη ζωή τους, ενώ οκτώ ακόμη τραυματίστηκαν, ανοίγοντας τον ασκό του Αιόλου.

Την επομένη, η Λευκωσία μετατράπηκε σε πεδίο μάχης. Οπλισμένοι Τουρκοκύπριοι κατέκλυσαν τους δρόμους, αψηφώντας τις εκκλήσεις για ηρεμία από τον Πρόεδρο Μακάριο και τον Αντιπρόεδρο Κιουτσούκ. Η βία δεν περιορίστηκε στην πρωτεύουσα. Σύντομα εξαπλώθηκε στη Λάρνακα, ενώ την επομένη οι συγκρούσεις έφτασαν στην Ομορφίτα, όπου τουρκοκυπριακές ομάδες επιτέθηκαν με σφοδρότητα. Αμμόχωστος και Κερύνεια ακολούθησαν, με τις δύο κοινότητες να βυθίζονται σε έναν κύκλο αλληλοκατηγοριών και αιματοχυσίας.

Η κλιμάκωση κορυφώθηκε ανήμερα των Χριστουγέννων, στις 25 Δεκεμβρίου. Η Τουρκική Δύναμη Κύπρου (ΤΟΥΡΔΥΚ) εγκατέλειψε το στρατόπεδό της, ενισχύοντας τις τουρκοκυπριακές δυνάμεις στις οδομαχίες. Στην αντίπερα όχθη, η ΕΛΔΥΚ κινήθηκε προς υποστήριξη των Ελληνοκυπρίων, αλλά η αποδοχή της μεσολάβησης των Εγγυητριών Δυνάμεων από τον Μακάριο την ανάγκασε να επιστρέψει στη βάση της. Η ελπίδα για ειρήνη παρέμενε ζωντανή αλλά εύθραυστη.

Μέσα στο χάος, στις 26 Δεκεμβρίου, η ανθρωπιστική ανάγκη έφερε μια σύντομη ανάπαυλα: η ελληνοκυπριακή πλευρά παρέδωσε στον Ερυθρό Σταυρό περίπου 800 Τουρκοκύπριους, κυρίως γυναίκες και παιδιά, ενώ η τουρκοκυπριακή κοινότητα απελευθέρωσε 26 Ελληνοκύπριους. Τέσσερις μέρες αργότερα, στις 30 Δεκεμβρίου, υπογράφηκε η πρώτη εκεχειρία, σηματοδοτώντας την αρχή μιας νέας πραγματικότητας. Βρετανοί στρατιώτες από τις βάσεις ανέλαβαν ρόλο ειρηνευτή, ενώ ο υποστράτηγος Πίτερ Γιανγκ χάραξε με πράσινο μολύβι τη διαχωριστική γραμμή, που ονομάστηκε «Πράσινη Γραμμή», διαιρώντας τη Λευκωσία σε δύο κόσμους.

Οι προσπάθειες για μόνιμη λύση, όπως η πενταμερής διάσκεψη του Λονδίνου στις 15 Ιανουαρίου 1964, κατέρρευσαν. Ο Κιουτσούκ, διακηρύσσοντας το τέλος του Συντάγματος του 1960, μιλούσε πλέον ανοιχτά για χωριστό κράτος, αποκαλύπτοντας το βάθος του χάσματος. Λίγους μήνες αργότερα, τον Μάρτιο του 1964, το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ αποφάσισε την αποστολή της ειρηνευτικής δύναμης της UNFICYP, για να επιβλέπει την εύθραυστη κατάσταση.

Η τραγωδία του 1963 δεν έμεινε χωρίς συνέχεια. Τον Αύγουστο του 1964 η ένταση αναζωπυρώθηκε, όταν ελληνικές δυνάμεις και η Εθνική Φρουρά επιτέθηκαν στον τουρκοκυπριακό θύλακα Μανσούρας-Κοκκίνων. Η Τουρκία απάντησε με αεροπορικούς βομβαρδισμούς στην Τυλληρία, χρησιμοποιώντας ακόμη και βόμβες ναπάλμ. Οι απώλειες ήταν συντριπτικές, ειδικά για τους Ελληνοκύπριους. Οι εκτιμήσεις ποικίλλουν, αλλά οι πηγές αναφέρουν 150 έως 300 νεκρούς Ελληνοκύπριους, στρατιώτες και άμαχους, και εκατοντάδες τραυματίες. Ένα τραγικό παράδειγμα ήταν η επίθεση στο περιπολικό «Φαέθων»: χτυπήθηκε από τουρκικά αεροσκάφη, βυθίστηκε, και 7 μέλη του πληρώματος έχασαν τη ζωή τους (αν και κάποιες πηγές μιλούν για 6). Οι φλόγες των ναπάλμ έκαψαν σπίτια, καλλιέργειες και ανθρώπους, αφήνοντας πίσω σκηνές φρίκης που οι επιζώντες δεν ξέχασαν ποτέ.

Τα «Ματωμένα Χριστούγεννα» του 1963 δεν ήταν απλώς μια σειρά βίαιων επεισοδίων. Υπήρξαν η πρώτη ουσιαστική διχοτόμηση της Κύπρου. Η Πράσινη Γραμμή, που ξεκίνησε ως μια πρόχειρη χάραξη στον χάρτη, εξελίχθηκε σε σύμβολο ενός διαρκούς χωρισμού, φτάνοντας σήμερα τα 183 χιλιόμετρα. Πίσω από την αιματηρή σύγκρουση κρυβόταν το ίδιο το Σύνταγμα του 1960, ένα εύθραυστο οικοδόμημα που δεν κατάφερε να γεφυρώσει τις βαθιές διαφορές ανάμεσα στις δύο κοινότητες. Τα γεγονότα αυτά σημάδεψαν την ιστορία του νησιού, αφήνοντας πληγές που ακόμη δεν έχουν επουλωθεί.

Κυριάκος Γεωργίου

kikispyrga@gmail.com