Προτάσεις Χάρντινγκ 1956: Ήταν πράγματι χαμένη ευκαιρία στο κυπριακό;

Κατά την έναρξη του αγώνα της ΕΟΚΑ κυβερνήτης στην Κύπρο ήταν ο Ρόμπερτ Αρμιτέιζ. Πολύ σύντομα, τον Οκτώβριο του 1955 ο Άγγλος πρωθυπουργός Ήντεν αποφάσισε να τον αντικαταστήσει με τον στρατάρχη Τζον Χάρντινγκ, έναν σπουδαίο και σκληρό στρατηγό, πιστεύοντας ότι θα καταπνίξει την ΕΟΚΑ. Μια από τις πρώτες ενέργειες του Χάρντινγκ ήταν να κηρύξει την Κύπρο σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, στις 26 Νοεμβρίου του 1955.

Παράλληλα με την αποφασιστικότητά του να συντρίψει την ΕΟΚΑ, εξίσου έντονη ήταν και η αποφασιστικότητά του να λύσει το κυπριακό, συζητώντας μερικές πιθανές συνταγματικές εξελίξεις.

Στις 21 Νοεμβρίου του 1955 η Αγγλία δημοσιοποίησε την πρόθεσή της να δώσει κάποια στιγμή το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης στην Κύπρο, αλλά όχι στο παρόν στάδιο. Στις 5 Δεκεμβρίου του 1955 το κυπριακό συζητήθηκε στη Βουλή των Κοινοτήτων επιβεβαιώνοντας την αγγλική πρόθεση, την οποία συνέδεσε με διάφορους αστάθμητους παράγοντες, που στην παρούσα φάση δεν την καθιστούσαν εφικτή.

Μέσα σε αυτό το πνεύμα ο Χάρντινγκ απέστειλε επιστολή στο Μακάριο στις 28 Ιανουαρίου του 1956, με την οποία τον ενημέρωνε ότι η Αγγλία θα προχωρούσε σε Δήλωση Πολιτικής της Βρετανικής Κυβέρνησης για την Κύπρο, καλώντας τον Μακάριο να την κάνει αποδεκτή, ώστε να δοθεί στον κυπριακό λαό μια μορφή αυτοκυβέρνησης. Η δήλωση θα ελάμβανε υπόψη όσα ο Μακάριος είχε ζητήσει και συζητήσει με τον κυβερνήτη.

Τα βασικά σημεία της δήλωσης της αγγλικής κυβέρνησης μπορούν να συνοψιστούν στα πιο κάτω:

Αυτοκυβέρνηση της Κύπρου: Θα προτεινόταν η δημιουργία ενός καθεστώτος αυτοκυβέρνησης για την Κύπρο, υπό τη συνεχιζόμενη κυριαρχία του βρετανικού στέμματος. Αυτό περιλάμβανε τη δημιουργία ενός νομοθετικού συμβουλίου με συμμετοχή Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, αλλά οι Βρετανοί θα διατηρούσαν την εξουσία σε βασικά ζητήματα, όπως η ασφάλεια και η εξωτερική πολιτική.

Συμμετοχή και των δύο κοινοτήτων: Θα τονιζόταν η σημασία της ισορροπημένης εκπροσώπησης τόσο της ελληνοκυπριακής όσο και της τουρκοκυπριακής κοινότητας στη διοίκηση, με στόχο την αποφυγή σύγκρουσης.

Δικαίωμα αυτοδιάθεσης: Αυτό θα δινόταν αργότερα σε μια περίοδο 7-9 ετών, και αφού θα λαμβάνονταν υπόψη οι διάφορες διεθνείς υποχρεώσεις της Αγγλίας.

Αναστολή του αγώνα της ΕΟΚΑ: Μία από τις βασικές προϋποθέσεις για την εφαρμογή των προτάσεων ήταν ο τερματισμός των δραστηριοτήτων της ΕΟΚΑ και η συνεργασία του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, που ηγείτο του πολιτικού σκέλους του αγώνα, για την κατάθεση των όπλων της ΕΟΚΑ.

Ο Μακάριος ζήτησε από τον Harding να διευκρινισθούν και να δοθούν επίσημα:

Ότι θα εγκαθιδρυόταν καθεστώς γνήσιας αυτοκυβέρνησης.

Όλες οι νομοθετικές, εκτελεστικές και δικαστικές εξουσίες πλην αυτών που εξαιρούνταν ρητά, θα πήγαζαν από τον κυπριακό λαό και θα εξασκούνταν μέσω αιρετών αντιπροσώπων του. Από την παραπάνω αρχή θα εξαιρούνταν μόνο οι αρμοδιότητες της άμυνας και της εξωτερικής πολιτικής της Κύπρου, οι οποίες θα παρέμεναν στην δικαιοδοσία του κυβερνήτη ως εκπροσώπου της αγγλικής κυβέρνησης.

Ο κυβερνήτης, πλην των παραπάνω εξουσιών, θα συνέχιζε να ήταν ο ρυθμιστής του πολιτεύματος, δηλαδή θα επικύρωνε τους νόμους που θα ψηφίζονταν από τη Βουλή, χωρίς να έχει το δικαίωμα βέτο, καθώς και τον προϋπολογισμό, θα υπέγραφε τα νομίμως εκδιδόμενα κυβερνητικά διατάγματα, θα ανέθετε το σχηματισμό της κυβέρνησης στον υποψήφιο που λάμβανε την εμπιστοσύνη της Βουλής και θα έδινε εντολή διάλυσής της μετά από σχετική εισήγησή του, ενώ οι υπουργοί θα επιλέγονταν ελεύθερα από τον Πρωθυπουργό και θα ευθύνονταν μόνο ενώπιον της Βουλής, όπως και ο Πρωθυπουργός.

Η εκπροσώπηση στη Βουλή θα ήταν ανάλογη με το ποσοστό σύνθεσης του πληθυσμού. Στα υπόλοιπα θα υπήρχε απόλυτη ισότητα μεταξύ των πολιτών και όλοι οι πολίτες θα είχαν τη δυνατότητα να διορίζονται σε οποιαδήποτε δημόσια θέση, εκτός από τις θέσεις που σχετίζονταν με θρησκευτικά ή εκπαιδευτικά θέματα. Όλα τα δικαιώματα θα ήταν κατοχυρωμένα στο Σύνταγμα.

Τέλος, θα υπήρχε καθορισμένη διαδικασία για την επίλυση διαφωνιών και διαφορών που θα προέκυπταν κατά την ερμηνεία διατάξεων του Συντάγματος.

Η Αγγλία όμως δεν ήταν διατεθειμένη να συναινέσει σε οτιδήποτε περισσότερο από διάφορα μέτρα δημοκρατικής αυτοκυβέρνησης, διαμηνύοντας στον Μακάριο ότι όλα τα υπουργεία εκτός της Άμυνας και των Εξωτερικών Υποθέσεων θα ήταν στα χέρια Κυπρίων, η Βουλή θα βασιζόταν στην αιρετή πλειοψηφία, ο Πρωθυπουργός θα εκλεγόταν από τη Βουλή και θα είχε την αρμοδιότητα να διορίσει τους υπουργούς, λαμβάνοντας όμως υπόψη και την αντιπροσώπευση των Τουρκοκυπρίων, και θα δίνονταν οι απαραίτητες εγγυήσεις για την ασφάλεια όλων των πολιτών, ανεξαρτήτως κοινότητας.

Ο Μακάριος θεωρούσε αυτές τις διαβεβαιώσεις ασαφείς, ενώ και ο Γρίβας από τη μεριά του διεμήνυσε ότι δεν θα κατέθετε τα όπλα εκτός εάν:

1. Δοθούν σαφείς εγγυήσεις από την Αγγλία για την εφαρμογή των συμφωνηθέντων.

2. Αποχωρήσουν από την Κύπρο τα στρατεύματα που έφταναν σταδιακά μετά την έναρξη του αγώνα, αλλά και οι Βρετανοί αστυνομικοί.

3. Δοθεί γενική αμνηστία χωρίς όρους.

4. Η εσωτερική ασφάλεια να μείνει στα χέρια των Κυπρίων και όχι των Άγγλων.

Είναι βέβαιο ότι και η στάση του Γρίβα αποτελούσε μεγάλη πίεση στον Μακάριο.

Μετά από διαβουλεύσεις και ανταλλαγή επιστολών, οι διαφορές των συνομιλητών περιορίστηκαν στα ακόλουθα τρία σημεία:

1. Να υπάρξει ρητή και εγγυημένη ελληνοκυπριακή πλειοψηφία στο Νομοθετικό Σώμα.

Οι Βρετανοί όμως δεν ήταν σε θέση να υποσχεθούν εγγυημένη ελληνοκυπριακή πλειοψηφία με το επιχείρημα ότι δεν ήθελαν να προκαταλάβουν τον συνταγματολόγο που θα επεξεργαζόταν τις πρόνοιες του Συντάγματος και ότι ο Μακάριος θα έπρεπε να είχε εμπιστοσύνη στην αμεροληψία του Βρετανού συνταγματολόγου.

2. Η παραμονή της εξουσίας για την εσωτερική ασφάλεια στον κυβερνήτη να διαρκέσει όσο χρονικό διάστημα κρίνει ο ίδιος αναγκαίο. Στη συνέχεια να μεταβιβαστεί στους Κύπριους όταν αποκατασταθεί ο νόμος και η τάξη.

3. Το θέμα της αμνηστίας. Οι Κύπριοι ζητούσαν πλήρη και γενική αμνηστία, αλλά οι Άγγλοι ήθελαν να εξαιρέσουν αυτούς που θεωρούσαν ότι βαρύνονταν με σοβαρά αδικήματα.

Οι τελικές αγγλικές προτάσεις δόθηκαν στον Μακάριο στις 27 Φεβρουαρίου 1956. Μια μέρα πριν ο Άγγλος υπουργός Αποικιών Λέννοξ Μπόυντ έφτασε στην Κύπρο. Την ίδια μέρα που ο Μακάριος παρέλαβε τις τελικές αγγλικές προτάσεις, με ομόφωνη έγκριση του Εθναρχικού Συμβουλίου τις απέρριψε. Όμως ζήτησε να δει τον Άγγλο υπουργό κι έτσι διευθετήθηκε συνάντηση στις 29 Φεβρουαρίου 1956 το βράδυ, στην οποία συμμετείχαν, εκτός από τον Μακάριο και τον Άγγλο υπουργό, ο κυβερνήτης Χάρντινγκ, ο υφυπουργός Αποικιών, που συνόδευε τον υπουργό, ο Άγγλος βουλευτής Φράνσις Μπέικερ, ο σύμβουλος της κυβέρνησης Τζον Ρενταγουέι, ο Νίκος Κρανιδιώτης, Γραμματέας της Εθναρχίας και ο Πασχάλης Πασχαλίδης, Βοηθός Γραμματέας της Εθναρχίας.

Ο Μακάριος πίστευε ότι με συζήτηση και με λίγη καλή θέληση, θα συμφωνούσε με τους Άγγλους στα 3 σημεία που υπήρχε διαφωνία. Οι Άγγλοι όμως ήταν κάθετα αρνητικοί και ο Άγγλος υπουργός Αποικιών όχι μόνο δεν έδειχνε διάθεση να συνομιλήσει, αλλά φέρθηκε τουλάχιστον πολύ ψυχρά και αλαζονικά στον Μακάριο. Το κλίμα βάρυνε ακόμα περισσότερο, επειδή κατά τη διάρκεια της συζήτησης η Λευκωσία συγκλονίστηκε από την έκρηξη 37 βομβών, που οι Άγγλοι θεώρησαν ότι ήταν έργο της ΕΟΚΑ. Μέχρι σήμερα δεν είναι γνωστό ποιος ήταν πίσω από τις εκρήξεις, αφού τόσο ο Μακάριος όσο και ο Γρίβας αρνήθηκαν ότι προέβηκαν σε αυτή την ενέργεια. Δεν αποκλείεται πίσω από τις εκρήξεις να ήταν και οι ίδιοι οι Άγγλοι ή ακόμα να ήταν και προβοκάτσια των Τούρκων, που δεν έβλεπαν με καλό μάτι τις διεξαγόμενες διαπραγματεύσεις.

Έτσι κατέρρευσαν οι συνομιλίες, με αποτέλεσμα λίγες μέρες αργότερα ο Μακάριος να συλληφθεί και να οδηγηθεί στην εξορία.

Ο Νίκος Κρανιδιώτης στο βιβλίο του “Δύσκολα χρόνια, Κύπρος 1950-1960” αναφέρεται στις συνομιλίες που είχε με τον σύμβουλο του Χάρντινγκ Τζον Ρενταγουέι, ύστερα από εντολή του Μακαρίου, και καταγράφει τις υποσχέσεις που πήρε από τον συνομιλητή του: Ότι στη Βουλή θα υπήρχε απόλυτη πλειοψηφία των Ελλήνων και οι Τούρκοι απλώς θα είχαν μια ή δυο θέσεις στο Υπουργικό Συμβούλιο, ότι ο κυβερνήτης θα διατηρούσε τις εξουσίες για την εσωτερική ασφάλεια μέχρι να αποκατασταθεί η τάξη, δηλαδή για ένα ή δυο χρόνια, ότι η βασίλισσα θα παραχωρούσε σε όλους αμνηστία αμέσως μόλις υπογράφονταν οι συμφωνίες και ότι το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης θα παραχωρείτο σε 7-9 χρόνια. Όμως ο Μακάριος ήθελε αυτές τις διαβεβαιώσεις γραπτώς, πράγμα που οι Άγγλοι αρνήθηκαν, γιατί, όπως γράφει και ο Άγγλος πρωθυπουργός Άντονυ Ήντεν στο βιβλίο του, δεν ήθελε να βάλει κάτι γραπτώς, το οποίο δυνατόν να διατάρασσε τις σχέσεις του με την Τουρκία.

Σύμφωνα με τον Τάσσο Παπαδόπουλο, ο Μακάριος του εκμυστηρεύτηκε το 1974 ότι στο κυπριακό δεν υπήρξαν χαμένες ευκαιρίες, εκτός ίσως από μια, η ευκαιρία των προτάσεων του κυβερνήτη Χάρντινγκ. Σε ερώτηση γιατί δεν τις δέχθηκε τότε, απάντησε ότι το 1956 δεν είχε τη δύναμη που απόκτησε μετά, δεν κυβερνούσε τότε, ότι όλος ο κόσμος θα τον κατηγορούσε και θα τον κατέκρινε ότι πρόδιδε τον αγώνα της ΕΟΚΑ αν τις αποδεχόταν και ότι οι ιεράρχες τους οποίους ενημέρωσε, ήθελαν αυτοδιάθεση εδώ και τώρα, και όχι σε 7-9 χρόνια που ήταν η υπόσχεση των Άγγλων.

Ωστόσο άλλοι ερευνητές και μελετητές θεωρούν ότι οι προτάσεις αυτές δεν ήταν χαμένη ευκαιρία, γιατί οι Άγγλοι αρνήθηκαν να ρυθμίσουν τα τρία θέματα και να ικανοποιήσουν τους Ελληνοκύπριους, επειδή δεν ήθελαν να δυσαρεστήσουν την Τουρκία. Άρα, η Τουρκία δεν συναινούσε σε αυτές τις ρυθμίσεις που ήθελαν οι Ελληνοκύπριοι και οι Άγγλοι προχώρησαν μόνο ως το βαθμό που τους επέτρεπαν να προχωρήσουν οι λεπτές ισορροπίες των σχέσεων τους με την Τουρκία.

Κυριάκος Γεωργίου